Tình yêu trong tiếng khèn của chàng trai Mông

Chiếc khèn cứ thổi lên các ban nhạc, có khi kèm theo các vũ điệu và người nghe, và người nghe người xem có cảm nhận theo khả năng nghệ thuật, nhiều khi cũng biết ít được họ đang thổi bài gì lời lẽ ra sao, nhiều người chủ quan võ đoán theo ý mình không đúng với những gì họ đang thể hiện qua chiếc khèn. Ví như trai, gái, bạn tình, vợ chồng người Mông đang ngồi nghỉ trên lưng núi, ven bờ suối, dưới bóng mát cây rừng... người con gái ngồi bên cạnh che ô cho người con trai thổi kèn. Người con trai đang thể hiện một bài hát, một bản nhạc nào đấy mà hai người đều thích hoặc thổi theo yêu cầu của người nghe.

Cây khèn vừa là nhạc cụ độc đáo gồm nhiều ống trúc nhỏ ghép lại có thể thổi hơi ra, có thể hít hi vào, đồng thời là đạo cụ múa có cấu tạo phù hợp với dáng khum người và các thế quay, nhảy. Tiếng khèn có thể một lúc phát ra đa âm, nhiều bè vang xa trầm hùng như tiếng của gió ngàn, của suối reo, chim kêu, vượn hót, tiết tấu theo nhịp 4/4 hoặc 2/4 thích hợp với các động tác múa kèn. Cũng có thể nhiều chàng trai H" Mông cùng nhau múa khèn trên bãi cỏ, đất bằng phẳng với những vũ đạo đẹp mắt, những bước nhún, bước đo, bước quay hoặc vừa ôm khèn vừa lăn mình trên đất. Ngoài ra, có những nghệ nhân có trình độ múa khèn điêu luyện, biểu diễn nhiều môtip siêu việt, độc đáo: múa khèn trên một gốc cây lớn cưa bằng, trên 4 cọc trồng hình vuông trên xây gỗ tròn bắc qua suối.

Động tác múa khèn của người H"Mông rất phong phú, đa dạng. Người ta thống kê được 33 động tác, tổ hợp múa khèn như: nhảy đưa chân, nhảy lưới, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, quay di động, vờn khèn, quay cầu, quay gót, quay gót, chọi gà... Trong môtíp chủ đạo là quay hất gót tại chỗ và quay hất gót di động trên vòng quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoáy ốc. Nhưng chiếc khèn cũng không phi là nhạc khí chủ yếu để thể hiện tình yêu. Tình yêu đôi lứa chỉ là một phần nhỏ trong chức năng của chiếc khèn mà nhạc cụ gắn bó nhiều nhất là chiếc đàn môi và chiếc kèn lá. Chiếc khèn là một thứ văn hóa vật thể được gìn giữ bền vững qua nhiều đời cùng với những giá trị văn hóa độc đáo, đặc thù của ngưòi H"Mông. Nó bao hàm ẩn chứa dấu tích lịch sử quan trọng. Sự ra đời của nó có thể đánh dấu một mốc thời gian của người miền núi đang tiến đến một xã hội văn minh hơn, có ý thức và nhân văn hơn.