Lễ hội Xên Bản hay lễ hội cầu an của đồng bào dân tộc Thái ở Tây Bắc nhằm tưởng nhớ đến các vị thần linh đã khai sáng ra bản Mường. Nhưng đối với người Thái ở xã Mường Sang (Mộc Châu - Sơn La) thì ngoài ý nghĩa trên còn là ngày hội tình yêu của trai gái trong vùng.
Trong những chuyến chu du Tây Bắc, tôi đã có dịp thưởng thức nhiều đặc sản của người Thái, nhưng hấp dẫn nhất vẫn là những thứ rau được lấy về từ những cánh rừng quanh nhà.
Âm thanh tiếng khèn, tiếng đàn môi, đàn tính lanh lảnh, khi khoan, khi nhịp, réo rắt đuổi bắt nhau, chảy tràn trên những cánh rừng già. Bên ánh lửa hồng, các cô gái Thái má đỏ hây hây, khuôn ngực căng phồng, những vòng eo cong như cánh ná, nhịp bước chân trong điệu múa xòe. Rượu cần được cơi lên. Bàn tay nhỏ vít xoay cần rượu chào mời. Ánh mắt đong đưa. Nụ cười sáng lóa. Say mắt. Say men. Say rượu. Say tình. Ngả nghiêng, nghiêng ngả. Tôi đã say như thế trong một đêm hội xòe trên vời vợi Chiềng Ve, Mộc Châu.
14-7 hàng năm, người Thái trắng ở Mộc Châu lại rộn ràng đón tết Xíp Xí. Ấy là một lễ nghi không thể thiếu trong năm, để cầu cho cuộc sống an lành, mùa màng bội thu.
Người Thái trắng cư trú khá lâu đời ở Tây Bắc, ngoài những lễ hội truyền thống, những món ăn đặc biệt, những điệu xòe quyến rũ, họ còn có biệt tài chữa bệnh. Trong một dịp may hiếm có, tôi được cùng họ lên rừng tìm thuốc.
Có lẽ người miền xuôi lên Tây Bắc nào đó quá ấn tượng với món nhót xanh cuốn bắp cải, rau mùi, chấm với chẳm chéo nơi đây.
Mùa hoa ban, măng đắng lại về, ngày mùa cũng chuẩn bị bắt đầu. Đến hẹn lại lên, nguời Thái Tây Bắc lại rộn ràng với lế hội Hết Chá đầu xuân...
Tháng 3, tháng 4 khi hoa mận, hoa đào đã phai tàn, những trận mưa xuân lây rây còn rơi rớt lại, khắp núi rừng Tây Bắc lại bừng trắng hoa ban. Vào thời điểm ấy, những mầm măng cũng cựa mình nhú lên khỏi mặt đất. Như vợ chồng ngâu, một năm chỉ đoàn tụ một ngày, hoa ban- măng đắng cũng chỉ có một mùa để gặp gỡ, yêu thương.
Một hợp tác xã dệt thổ cẩm do người Thái ở Mộc Châu làm chủ với mục đích: khôi phục và giữ nghề truyền thống dệt thổ cẩm của ngưởi Thái.
Diễn ra từ 13h30 ngày 25-3 đến 22h ngày 26-3-2011.
Địa điểm: Rừng thông bản Áng xã Đông Sang
Đây cũng là ngày lễ tạ ơn đất trời, tạ ơn sinh thành, giáo dưỡng, cầu chúc cho vạn vật hòa hợp, sinh sôi nảy nở, cuộc sống an lành, yên vui. Lễ hội cũng là dịp để bà con dân tộc Thái thể hiện tình đoàn kết cộng đồng, cùng giúp nhau vươn lên trong cuộc sống.
Rượu cần còn có tên là “lảu kép” (rượu trấu), “lảu bẳng” (rượu ống), “lảu co” (rượu cây) “lảu xá” ( rượu vỏ trấu), “lảu xả” (rượu của người Xá, dân tộc Khơ mú, loaị rất đậm ngọt).
Chẩm chéo, hoặc chẳm chéo đều được cả- Một loại đồ chấm trong mọi bữa ăn của người Thái. Tác giả khải nguyên đã khá công phu tìm hiểu về nó.
Chùa Chiền Viện, còn gọi là chùa Vát Hồng, nay thuộc bản Vặt, xã Mường Sang, huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La.
Chẳng hiểu ngẫu nhiên hay sắp đặt của tạo hóa, 2 dân tộc khác nhau, sinh sống ở 2 địa vực khác nhau lại cùng có chung tên gọi cho một nhạc cụ. Người Kinh có đàn bầu, người Thái có Tính tẩu (tính là đàn, tẩu là bầu). Lại càng kì lạ hơn nữa khi 2 nhạc cụ, 2 niềm tự hào của 2 dân tộc được làm từ một quả bầu nậm đã già. Đàn bầu của người kinh làm từ nửa trên quả bầu, nửa quả bầu còn lại dùng làm tính tẩu. Đó phải chăng là dấu hiệu về một nguồn gốc, một dòng máu, một tổ tiên.
Mới nghe có vẻ như thô và phàm tục, nhưng với những người đã từng ở Tây Bắc, hoặc am hiểu văn hóa Thái thì cảnh con gái Thái tắm tiên là một phần không thể tách rời trong văn hóa Thái và nếu thiếu cảnh trữ tình, nên thơ ấy, suối ngàn Tây Bắc sẽ kém đi vẻ lung linh huyền ảo. Tây Bắc sẽ phần nào kém đi vẻ đẹp dung dị nhưng vô cùng lãng mạn, nên thơ.
Kin Chiêng – là cái Tết lớn nhất trong năm của người Thái, được tổ chức vào tháng Giêng (người Thái không có nhiều lễ tết giống các dân tộc khác).
Lễ hội cầu mưa (hay còn gọi là lễ hội Xến Xó Phốn) vùng Tây Bắc được ra đời và hình thành cùng kho tàng văn hóa phi vật thể của người Thái. Qua bao đời chắt lọc, gạn đục khơi trong để có được tinh hoa, những giá trị về phong tục tập quán, tín ngưỡng. Lễ hội cầu mưa ngày nay mang đủ bản sắc văn hóa của người Thái Tây Bắc.
Đồ chế biến món này chủ yếu là tiết đông, đuôi, dạ dày, bầu dục, cuống tim... bò hoặc dê, nhưng tiêu điểm của món gọi theo tiếng Thái là pịa.....
Trên bước lữ hành, du khách có dịp thưởng thức các món ăn bản địa - một trong những đặc trưng văn hoá của từng vùng, miền, từng tộc người. Mời các bạn lên Tây Bắc (Hoà Bình, Sơn la, Lai Châu) để thưởng thức phong vị Thái, một phong vị không trộn lẫn, có từ ngàn đời.